Lygari og tækifærissinni en ekki morðingi

Kurt Waldheim fylgdist með flutningi gyðinga frá borginni Saloniki í stríðinu. Í Saloniki hafði lengi verið til sannkallað fjölmenningarsamfélag. Þar lifðu í margar aldir nokkurn veginn í sátt og samlyndi kristnir menn, múslimar og gyðingar. Í tvö hundruð ár var þetta stærsta gyðingaborg í heimi. Gyðingarnir þar voru svokallaðir sefardim sem höfðu verið reknir frá Spáni á tíma Ferdinands og Isabellu. Ottómanarnir tyrknesku buðu gyðingunum að setjast að í ríki sínu, meðal annars til að sporna gegn áhrifum Grikkja. 

Útrýming gyðinganna frá Saloniki var eitt viðurstyggilegasta glæpaverkið í styrjöldinni. En það var ekki einstæður, afmarkaður atburður. Vaxandi þjóðernisstefna á Balkanskaga og í Tyrklandi útheimti miklar þjóðernishreinsanir. Gamlir nágrannar urðu óvinir þótt ættir þeirra hefðu kannski lifað saman í friði um aldir. Tyrkir voru reknir burt frá  Saloniki í kjölfar stríðs Grikkja og Tyrkja 1919-1922. Samt hafði borgin fóstrað marga frægustu syni Tyrkjaveldis, þar á meðal sjálfan Kemal Ataturk, svokallaðan föður Tyrkja. Fjöldamorð Tyrkja á Armenum eru af svipuðum toga.  

Á móti voru Grikkir reknir frá Tyrklandi, frá Istanbul þar sem þeir höfðu búið í mörg þúsund ár og frá Smyrnu, en þar voru íbúarnir reknir út í sjó og kveikt í borginni. Þessi skipti á íbúum eru í raun undirstaðan að nútíma Grikklandi og Tyrklandi – eins sorgleg og þau voru og eins mörg mannslíf og mikil menningarverðmæti fóru þar í súginn. Tími hinna heillandi samfélaga þar sem lifðu saman mörg þjóðarbrot var liðinn, við tók þjóðríkið með íbúum af einu samstæðu þjóðerni. Merkilegt nokk er að sumu leyti söknuður að veldi Ottómana! Þeir voru ekki alslæmir.

En ég ætlaði að tala um Waldheim. Um tíma var ég nokkuð fróður um stjórnmál í Austurríki. Fór þangað til að skrifa grein um Waldheim-málið þegar það náði hámæli árið 1987. Waldheim hafði komist upp með að vera framkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna, en þegar hann varð forseti Austurríkis gaus fortíð hans upp. Um leið voru Austurríkismenn neyddir til að horfa framan í sjálfa sig. Eftir stríðið höfðu þeir fengið stöðu fórnarlambs nasismans, þegar staðreyndin var sú að þeir voru ekki síður gerendur í glæpaverkunum en Þjóðverjar sjálfir.

Margir stórtækustu morðingjar Þriðja ríkisins komu frá Austurríki. Hitler sjálfur var þaðan. Austurríkismenn lágu aldrei á liði sínu í gyðingaofsóknum. Upp til hópa fögnuðu þeir líka þegar landið var innlimað í Stór-Þýskaland árið 1938.

Þetta var aldrei viðurkennt í Austurríki eftir stríðið. Þeir fengu áfram að vera land Mozarts, Vínarvalsa, Apfelstrudel og Sachertorten. Indæll staður.

Waldheim var vissulega ekki einn af morðingjunum. Það tókst aldrei að sanna það á hann. En hann hafði fylgst með glæpaverkunum og þagað. Þagað alla tíð. Hann var ein braver Soldat. Góður hermaður. Og tækifærissinni. Opportunist.

Ég tók viðtal við nasistaveiðarann Simon Wiesenthal eitt síðdegi þennan vetur. Fór í skrifstofu hans þar sem stóð einfaldlega utan á Dokumentationszenter. Wiesenthal var gagnrýndur fyrir að tala máli Waldheims. En það gerði hann í raun ekki. Hann sagði einfaldlega:

"Waldheim er lygari en ekki morðingi. Starf mitt er að elta morðingja, ekki lygara." 

Sem forseti Austurríkis var Waldheim persona non grata. Hann fékk ekki að heimsækja Bandaríkin og heldur ekki önnur Evrópuríki. Það var nokkuð kaldhæðnislegt í ljósi þess að fáum árum áður hafði maðurinn verið æðsti skriffinnurinn í höfuðstöðvum Sameinuðu þjóðanna í New York.